اسکافوئید چیست؟ (Scaphoid) — آناتومی، عملکرد و اهمیت آن در مچ دست

وقتی از استخوان‌های مچ صحبت می‌کنیم، شاید کمتر کسی نام «اسکافوئید» را شنیده باشد. با این حال، این استخوان کوچک و به ظاهر بی‌اهمیت، یکی از مهم‌ترین قطعات در سازوکار حرکتی و تعادلی مچ دست است. هر گونه آسیب به اسکافوئید می‌تواند منجر به درد مزمن، محدودیت حرکتی و حتی آرتروز زودرس شود.

استخوان اسکافوئید در سمت شعاعی (سمت شست) مچ قرار دارد و به نوعی «پل ارتباطی» بین ساعد و کف دست به حساب می‌آید. از آنجایی که خون‌رسانی آن از نواحی انتهایی انجام می‌شود، در صورت شکستگی، احتمال نکروز یا جوش نخوردن بسیار بالاست. همین ویژگی، درمان آن را از سایر شکستگی‌ها متفاوت و حساس‌تر می‌کند.

 

بیشتر بخوانید: علت‌های اصلی چسبندگی انگشتان

چرا اسکافوئید اهمیت دارد؟

زیرا:

• نقش کلیدی در انتقال نیرو بین ساعد و دست دارد.
• حرکات خم و باز شدن مچ به سلامت آن وابسته‌اند.
• آسیب به اسکافوئید می‌تواند باعث برهم خوردن هماهنگی بین سایر استخوان‌های مچ شود.

اگرچه اندازه‌اش کوچک است، اما بدون عملکرد صحیح آن، هیچ فعالیتی مثل گرفتن اشیاء، نوشتن، یا حتی تایپ کردن به‌درستی انجام نمی‌شود.

آناتومی استخوان اسکافوئید در مچ دست

استخوان اسکافوئید بخشی از ردیف پروگزیمال استخوان‌های مچ (Carpal Bones) است. این استخوان به‌شکل نیمه‌هلالی و کشیده است و با چند استخوان دیگر مانند رادیوس، لونات، و کاپیتیت مفصل می‌شود.
ویژگی جالب اسکافوئید این است که حدود ۸۰٪ از سطح آن با غضروف مفصلی پوشیده شده و فقط بخش کوچکی برای ورود عروق خونی باقی می‌ماند. این محدودیت در خون‌رسانی باعث می‌شود که اگر در قسمت پروگزیمال (سمت بدن) دچار شکستگی شود، احتمال مرگ سلولی استخوان (نکروز) بالا برود.

خون‌رسانی اسکافوئید:

شریان رادیال شاخه‌های کوچکی به نام dorsal branch و volar branch به اسکافوئید می‌فرستد. بیشتر خون از سمت دیستال وارد می‌شود و به بخش پروگزیمال می‌رسد؛ به همین دلیل، اگر شکستگی در وسط یا پایین‌تر از آن رخ دهد، جریان خون به قسمت بالایی مختل می‌شود.

به بیان ساده‌تر، اسکافوئید مثل پلی است که اگر در وسطش بشکند، قسمت بالایی آن بدون خون می‌ماند و به مرور زمان می‌میرد.

نقش اسکافوئید در عملکرد مچ و حرکات دست

هر بار که مچ دستتان را خم یا راست می‌کنید، اسکافوئید مانند محور حرکتی عمل می‌کند. این استخوان در زمان خم شدن (Flexion) به جلو می‌چرخد و هنگام باز شدن (Extension) به عقب برمی‌گردد.
در واقع، اسکافوئید نوعی ضامن مکانیکی است که تعادل نیروها بین استخوان‌های رادیوس و کارپ‌ها را برقرار می‌کند.

اگر اسکافوئید درست عمل نکند:

• حرکات مچ کاهش می‌یابد.
• نیروها به‌صورت نامتعادل پخش می‌شوند.
• فشار غیرطبیعی به مفصل لونات وارد شده و باعث ساییدگی یا آرتروز می‌شود.

همین موضوع باعث شده که در بین جراحان دست، به اسکافوئید لقب «قلب مچ دست» داده شود.

دلایل شایع آسیب یا شکستگی اسکافوئید

آسیب اسکافوئید معمولاً در اثر ضربه مستقیم یا افتادن روی دست باز اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال، هنگام زمین خوردن با کف دست باز، نیروی ضربه از کف دست به مچ منتقل می‌شود و بیشترین فشار به اسکافوئید وارد می‌گردد.

شایع‌ترین علل شامل:

1. سقوط روی دست باز (FOOSH) – شایع‌ترین علت.
2. ضربه مستقیم به مچ یا شست دست – در ورزش‌هایی مثل فوتبال، اسنوبورد، یا اسکیت.
3. تصادفات رانندگی یا موتورسیکلت – مخصوصاً هنگام تکیه دادن روی دست برای محافظت.
4. آسیب‌های تکراری – در افرادی که مچ دستشان را زیاد خم و راست می‌کنند (مثلاً ورزشکاران یا تایپیست‌ها).

از آنجا که درد اسکافوئید گاهی خفیف است، بسیاری از افراد تصور می‌کنند فقط «مچشان رگ به رگ شده» و به پزشک مراجعه نمی‌کنند. اما همین بی‌توجهی می‌تواند باعث تأخیر در جوش خوردن و بروز عوارض جدی شود.

علائم و نشانه‌های شکستگی یا آسیب اسکافوئید

شکستگی اسکافوئید ممکن است در نگاه اول با پیچ‌خوردگی ساده اشتباه گرفته شود. اما برخی علائم اختصاصی وجود دارد که با دانستن آن‌ها می‌توان به موقع تشخیص داد.

علائم بالینی اصلی:

• درد در ناحیه آناتومیکال تاباک (Anatomic Snuffbox): این فرورفتگی بین تاندون‌های شست، دقیقاً بالای اسکافوئید قرار دارد و لمس آن در صورت شکستگی بسیار دردناک است.
• تورم خفیف در مچ سمت شعاعی (سمت شست)
• کاهش دامنه حرکت مچ، مخصوصاً هنگام خم یا باز کردن
• درد هنگام گرفتن یا بلند کردن اجسام
• حساسیت در چرخش یا فشار مچ

در برخی موارد درد بلافاصله پس از حادثه کاهش می‌یابد، اما چند روز بعد دوباره برمی‌گردد — نشانه‌ای از شکستگی ناپایدار.

آزمایش‌های فیزیکی برای تشخیص شکستگی اسکافوئید

پزشک متخصص، معمولاً چند تست ساده برای بررسی اسکافوئید انجام می‌دهد:

1. فشار بر روی تاباک آناتومیک: در صورت شکستگی، این ناحیه دردناک می‌شود.
2. تست فشاری محوری: فشار از نوک شست به سمت ساعد وارد می‌شود. اگر اسکافوئید شکسته باشد، درد در عمق مچ احساس می‌شود.
3. حرکت مچ در محور رادیال و اولنار: در شکستگی، درد سمت رادیال افزایش می‌یابد.

در صورتی که این تست‌ها مثبت باشند، پزشک درخواست تصویربرداری می‌دهد.

تشخیص با تصویربرداری: از رادیوگرافی تا MRI

گاهی اوقات، حتی عکس ساده (X-ray) نمی‌تواند شکستگی اسکافوئید را بلافاصله نشان دهد. در چنین حالتی پزشک از روش‌های تکمیلی استفاده می‌کند.

۱. رادیوگرافی ساده

در مرحله اول، معمولاً از مچ در سه زاویه (PA, Lateral, Scaphoid View) عکس گرفته می‌شود.
اما شکستگی‌های تازه ممکن است روی عکس اولیه دیده نشوند، بنابراین در صورت شک، پزشک پس از ۱۰ تا ۱۴ روز عکس مجدد می‌گیرد.

۲. سی‌تی اسکن (CT Scan)

برای بررسی دقیق‌تر میزان جابه‌جایی شکستگی یا جوش نخوردن، از سی‌تی استفاده می‌شود. تصاویر سه‌بعدی کمک می‌کنند جراح تصمیم بگیرد آیا نیاز به جراحی وجود دارد یا خیر.

۳. ام‌آر‌آی (MRI)

دقیق‌ترین روش برای تشخیص زودهنگام شکستگی است. MRI می‌تواند حتی در مراحل اولیه آسیب، اختلال خون‌رسانی یا نکروز استخوان را هم نشان دهد.

۴. اسکن استخوان (Bone Scan)

اگر سایر روش‌ها مبهم باشند، این روش می‌تواند افزایش فعالیت متابولیک در استخوان آسیب‌دیده را مشخص کند.

روش‌های درمان شکستگی اسکافوئید

انتخاب روش درمان بستگی به نوع شکستگی، محل، میزان جابه‌جایی و وضعیت خون‌رسانی دارد. هدف اصلی، بازگرداندن پایداری و عملکرد طبیعی مچ است.

درمان غیرجراحی (محافظه‌کارانه)

اگر شکستگی در ناحیه دیستال اسکافوئید (سمت دورتر از بدن) و بدون جابه‌جایی باشد، می‌توان از گچ یا آتل استفاده کرد.

مراحل درمان غیرجراحی:

1. گچ‌گیری از زیر آرنج تا انگشت شست (Thumb Spica Cast) برای بی‌حرکت‌سازی.
2. مدت زمان گچ: حدود ۸ تا ۱۲ هفته (بسته به محل شکستگی).
3. پیگیری با عکس یا سی‌تی دوره‌ای برای بررسی روند جوش خوردن.
4. شروع فیزیوتراپی پس از تأیید جوش خوردن کامل.

در این روش، صبر و همکاری بیمار اهمیت زیادی دارد. گاهی ممکن است نیاز به گچ‌گیری مجدد باشد.

زمان مناسب برای جراحی اسکافوئید

اگر شکستگی همراه با جابه‌جایی باشد، یا پس از چند هفته بهبود نیابد، معمولاً جراحی توصیه می‌شود. همچنین در موارد زیر نیز جراحی ضروری است:

• شکستگی در قسمت میانی یا پروگزیمال استخوان
• اختلال در خون‌رسانی
• تأخیر در جوش خوردن
• شکستگی باز یا چندقطعه‌ای

جراحی نه‌تنها سرعت بهبود را افزایش می‌دهد، بلکه احتمال نکروز استخوان و عوارض طولانی‌مدت را نیز کاهش می‌دهد.

درمان جراحی شکستگی اسکافوئید

وقتی صحبت از جراحی اسکافوئید می‌شود، معمولاً هدف پزشک بازگرداندن پایداری استخوان و تأمین مجدد خون‌رسانی است تا استخوان به‌درستی جوش بخورد. نوع جراحی بسته به محل و شدت شکستگی انتخاب می‌شود. در بسیاری از موارد، جراحی تحت بی‌حسی موضعی و با برش کوچک انجام می‌شود.

فیکسیشن با پیچ (Screw Fixation)

این روش یکی از رایج‌ترین و مؤثرترین روش‌ها در درمان شکستگی‌های اسکافوئید است. در این جراحی، جراح از پیچ‌های مخصوصی به نام «هربرت اسکرو» (Herbert Screw) استفاده می‌کند.

مراحل انجام:

1. استخوان‌های مچ دست از طریق یک برش کوچک (در سمت کف یا پشت مچ) نمایان می‌شوند.
2. با کمک گاید فلزی، مسیر پیچ در داخل اسکافوئید مشخص می‌شود.
3. پیچ وارد استخوان شده و دو قطعه را به هم فشرده می‌کند.
4. برش بسته می‌شود و آتل موقت روی دست قرار می‌گیرد.

مزایای فیکسیشن با پیچ:

• جوش خوردن سریع‌تر استخوان (معمولاً ۶ تا ۸ هفته)
• ثبات بالا و کاهش نیاز به گچ‌گیری طولانی
• بازگشت زودتر به فعالیت‌های روزمره
• کاهش خطر نکروز استخوانی

معایب احتمالی:

• در موارد نکروز استخوان، جوش ممکن است کامل نباشد.
• احتمال تحریک بافت‌های اطراف پیچ (در صورت نصب اشتباه).

در کل، این روش برای شکستگی‌های تازه و بدون عفونت، بهترین گزینه است.

پیوند استخوان (Bone Grafting)

اگر شکستگی مدت زیادی قبل از مراجعه اتفاق افتاده باشد، یا قسمت‌هایی از استخوان دچار مرگ سلولی شده باشند، از پیوند استخوان استفاده می‌شود. در این روش، تکه‌ای از استخوان سالم از بخش دیگر بدن (معمولاً لگن یا پشت ساعد) برداشته و در محل شکسته قرار داده می‌شود.

انواع پیوند:

• غیراستاندارد (Non-Vascularized): فقط استخوان خشک منتقل می‌شود تا فضای خالی پر شود.
• دارای عروق (Vascularized): همراه با رگ‌های تغذیه‌کننده منتقل می‌شود تا جریان خون برقرار بماند.

روش دوم معمولاً در موارد نکروز و شکستگی‌های مزمن انتخاب می‌شود.

نکته:
جراحان ماهر دست مانند دکتر حسینعلی عبدالرزاقی با استفاده از میکروسکوپ جراحی و ابزارهای ظریف می‌توانند پیوند استخوان‌های دارای عروق را با موفقیت بالا انجام دهند، که نتایج عملکردی بسیار بهتری نسبت به روش‌های سنتی دارد.

آرتروسکوپی اسکافوئید — روش کم تهاجمی

در سال‌های اخیر، آرتروسکوپی مچ دست یکی از روش‌های نوین و دقیق برای درمان اسکافوئید شده است. در این روش به‌جای برش بزرگ، چند سوراخ میلی‌متری روی پوست ایجاد می‌شود و جراح با استفاده از دوربین ظریف، وضعیت استخوان و مفصل را مشاهده و عمل را انجام می‌دهد.

مزایا:

• آسیب کمتر به بافت‌های اطراف
• درد کمتر پس از عمل
• کاهش خطر عفونت
• بازگشت سریع‌تر به فعالیت‌ها

این روش معمولاً برای شکستگی‌های تازه یا مواردی که نیاز به بررسی همزمان غضروف مفصلی دارند، کاربرد دارد.

 

بیشتر بخوانید: درمان پارگی تاندون‌های دست

 

مراقبت‌های پس از درمان اسکافوئید

چه درمان شما جراحی باشد و چه غیرجراحی، مرحلهٔ بعد از آن یعنی مراقبت و توان‌بخشی، به اندازه خود عمل اهمیت دارد. بسیاری از شکستگی‌ها به دلیل بی‌توجهی به بازتوانی دچار جوش ناقص می‌شوند.

مراحل توان‌بخشی پس از درمان اسکافوئید

فاز ۱ – استراحت و کنترل درد (هفته اول تا سوم)

در این مرحله باید:

• دست در ارتفاع بالاتر از قلب نگه داشته شود تا ورم کاهش یابد.
• استفاده از یخ در فواصل منظم انجام شود.
• مچ تا حد امکان ثابت بماند.

داروهای ضد التهاب یا مسکن طبق تجویز پزشک مصرف می‌شوند.

فاز ۲ – شروع حرکات ملایم (هفته سوم تا ششم)

• انجام حرکات نرم انگشتان برای حفظ خون‌رسانی.
• خم و باز کردن تدریجی مچ در دامنه محدود.
• در صورت جراحی، بخیه‌ها بعد از دو هفته برداشته می‌شوند.

فاز ۳ – فیزیوتراپی و تقویت عضلات (هفته ششم تا دوازدهم)

در این مرحله تمرکز روی بازگرداندن عملکرد کامل مچ است.
تمرینات پیشنهادی شامل:

• گرفتن توپ نرم (برای تقویت عضلات کف دست).
• استفاده از کش‌های مقاومتی سبک.
• حرکات چرخشی مچ برای بهبود دامنه حرکت.

فاز ۴ – بازگشت به فعالیت‌های روزمره و ورزشی (بعد از ۱۲ هفته)

با تأیید پزشک، بیمار می‌تواند به تدریج فعالیت‌های روزمره را از سر بگیرد. بازگشت به ورزش‌های سنگین مانند تنیس یا بدنسازی معمولاً بعد از ۴ تا ۶ ماه امکان‌پذیر است.

نکات مهم در دوران بازتوانی

• از حرکات ناگهانی مچ خودداری کنید.
• در صورت درد یا ورم، تمرین را متوقف کرده و با پزشک مشورت کنید.
• برای افزایش خون‌رسانی، ترک سیگار بسیار توصیه می‌شود.

اسکافوئید در گروه‌های خاص

برخی از بیماران نیاز به مراقبت ویژه دارند، زیرا ساختار استخوان یا وضعیت جسمانی آن‌ها بر روند درمان تأثیر می‌گذارد.

ورزشکاران

ورزشکاران (خصوصاً فوتبالیست‌ها، ژیمناست‌ها و موتورسواران) معمولاً به دلیل فشار زیاد روی مچ، در معرض شکستگی اسکافوئید هستند.
درمان این گروه باید با هدف بازگشت سریع به تمرینات انجام شود، اما بدون خطر عود یا نکروز.

روش پیشنهادی در این گروه معمولاً جراحی با پیچ Herbert است، زیرا اجازه بازگشت زودتر به تمرین را می‌دهد. البته تصمیم نهایی با پزشک متخصص است.

افراد مسن

در سنین بالا، تراکم استخوان کاهش می‌یابد و احتمال تأخیر در جوش خوردن بالا می‌رود. در این گروه:

• پیوند استخوان شایع‌تر است.
• دوره گچ‌گیری ممکن است طولانی‌تر شود.
• باید از مکمل‌های کلسیم و ویتامین D استفاده کنند.

بیماران سیگاری یا دارای بیماری عروقی

سیگار باعث تنگ شدن عروق و کاهش خون‌رسانی به استخوان می‌شود. در نتیجه، شکستگی دیرتر جوش می‌خورد و احتمال نکروز افزایش می‌یابد.
توصیه مؤکد متخصصان این است که بیماران حداقل از دو هفته قبل از جراحی تا یک ماه بعد از آن، مصرف سیگار را قطع کنند.

نتایج درمان اسکافوئید و عوامل مؤثر بر موفقیت

پیشرفت تکنیک‌های جراحی و تصویربرداری باعث شده نتایج درمان اسکافوئید در سال‌های اخیر بسیار بهتر شود، اما هنوز هم عواملی هستند که سرنوشت درمان را تعیین می‌کنند.

عوامل مؤثر بر موفقیت درمان

1. تشخیص زودهنگام: هرچه شکستگی زودتر درمان شود، احتمال جوش کامل بیشتر است.
2. جریان خون استخوان: نقش حیاتی در ترمیم دارد.
3. مهارت جراح: تکنیک صحیح جراحی، جهت قرارگیری پیچ و جلوگیری از آسیب عروق.
4. همکاری بیمار: رعایت دقیق توصیه‌ها، استفاده از آتل و انجام تمرینات فیزیوتراپی.
5. وضعیت عمومی بدن: تغذیه، سیگار، دیابت و پوکی استخوان تأثیرگذار هستند.

عوارض احتمالی درمان اسکافوئید

• عدم جوش خوردن (Nonunion): شایع‌ترین عارضه در شکستگی‌های تأخیری.
• نکروز استخوان (Avascular Necrosis): به‌دلیل اختلال در خون‌رسانی.
• کاهش دامنه حرکتی: در اثر چسبندگی یا عدم توان‌بخشی کافی.
• درد مزمن یا آرتروز زودرس مچ دست.

نقش و دیدگاه دکتر حسینعلی عبدالرزاقی در درمان اسکافوئید

درمان شکستگی اسکافوئید تنها به علم وابسته نیست؛ بلکه تجربه و دقت جراح نقش کلیدی دارد.
دکتر حسینعلی عبدالرزاقی، فلوشیپ فوق تخصص جراحی دست و اعصاب محیطی، از جمله متخصصانی است که سال‌ها در زمینه درمان شکستگی‌های پیچیده مچ دست تجربه دارد.

ایشان با استفاده از روش‌های پیشرفته مانند آرتروسکوپی مچ، پیوند استخوان دارای عروق و فیکسیشن دقیق با پیچ‌های تیتانیومی، توانسته‌اند درصد موفقیت درمان اسکافوئید را به شکل قابل توجهی افزایش دهند.
همچنین، دکتر عبدالرزاقی بر اهمیت بازتوانی و آموزش صحیح بیمار تأکید دارند تا از بازگشت درد و محدودیت جلوگیری شود.

جمع‌بندی نهایی

شکستگی اسکافوئید شاید در نگاه اول یک آسیب ساده مچ به نظر برسد، اما در واقع از پیچیده‌ترین آسیب‌های اسکلتی دست است. این استخوان کوچک که در سمت شست مچ قرار دارد، قلب حرکتی مچ محسوب می‌شود و هرگونه شکستگی یا نکروز در آن، می‌تواند عملکرد دست را برای همیشه تحت‌تأثیر قرار دهد.

تشخیص زودهنگام و انتخاب روش درمانی مناسب (اعم از گچ‌گیری، فیکسیشن با پیچ یا پیوند استخوان) تأثیر مستقیم در نتیجه دارد. اما بخش مهمی از درمان، به مراقبت‌های پس از عمل و همکاری بیمار در جلسات فیزیوتراپی وابسته است.

اگر شما یا اطرافیانتان دچار درد مزمن در ناحیه شست دست، کاهش حرکت مچ یا سابقه زمین خوردن با دست باز هستید، بهتر است حتماً توسط جراح فوق تخصص دست و اعصاب محیطی معاینه شوید.

در میان جراحان این حوزه، دکتر حسینعلی عبدالرزاقی یکی از متخصصان برجسته در زمینه درمان شکستگی‌های پیچیده اسکافوئید، آرتروسکوپی مچ دست و پیوند استخوان‌های عروقی است. ایشان با تلفیق دانش جراحی مدرن و تجربه بالینی، توانسته‌اند درصد موفقیت جراحی اسکافوئید را به سطح بالایی برسانند.

در نهایت، اسکافوئید یادآور این نکته مهم است که حتی یک استخوان کوچک هم می‌تواند در سلامت و کارایی بدن نقش بزرگی ایفا کند. پس در مواجهه با هرگونه درد یا ضربه مچ، مراجعه به متخصص را پشت گوش نیندازید — چون در اینجا «زمان»، مهم‌ترین عامل نجات استخوان است.

سؤالات متداول

۱. آیا شکستگی اسکافوئید همیشه با درد شدید همراه است؟

خیر. در بسیاری از موارد، درد شکستگی اسکافوئید خفیف است و بیمار تصور می‌کند مچش رگ‌به‌رگ شده است. با این حال، اگر درد در سمت شست دست (ناحیه تاباک آناتومیک) وجود دارد و با حرکت تشدید می‌شود، باید حتماً به پزشک مراجعه شود.

۲. اگر شکستگی اسکافوئید درمان نشود چه می‌شود؟

درمان‌نکردن یا تشخیص دیرهنگام می‌تواند باعث عدم جوش خوردن یا نکروز استخوانی شود. در نهایت، این حالت‌ها منجر به آرتروز مچ دست و درد مزمن دائمی خواهند شد.

۳. آیا همیشه برای درمان شکستگی اسکافوئید نیاز به جراحی است؟

خیر. شکستگی‌های بدون جابه‌جایی معمولاً با گچ‌گیری درمان می‌شوند. اما اگر شکستگی جابه‌جا شده یا جریان خون مختل باشد، جراحی با پیچ یا پیوند استخوان الزامی است. تصمیم نهایی را پزشک فوق تخصص دست می‌گیرد.

۴. دوره نقاهت پس از عمل اسکافوئید چقدر طول می‌کشد؟

به‌طور میانگین، ۶ تا ۱۲ هفته زمان لازم است تا استخوان جوش بخورد. بازگشت کامل به فعالیت‌های سنگین یا ورزشی ممکن است ۳ تا ۶ ماه طول بکشد. رعایت دقیق تمرینات فیزیوتراپی تأثیر زیادی در سرعت بهبود دارد.

۵. چگونه می‌توان از آسیب مجدد اسکافوئید پیشگیری کرد؟

• در فعالیت‌های ورزشی از مچ‌بند محافظ استفاده کنید.
• قبل از ورزش یا کار سنگین، حرکات کششی مچ انجام دهید.
• از سیگار و الکل دوری کنید تا خون‌رسانی استخوان کاهش نیابد.
• هر درد غیرعادی در ناحیه مچ را جدی بگیرید و زودتر به پزشک مراجعه کنید.

کلام پایانی

اسکافوئید اگرچه کوچک است، اما تأثیر بزرگی در حرکات ظریف و قدرتی دست دارد. شکستگی آن نیاز به دقت، تخصص و پیگیری دارد. به همین دلیل توصیه می‌شود درمان آن تنها زیر نظر جراحان فلوشیپ فوق تخصص دست مانند دکتر حسینعلی عبدالرزاقی انجام شود تا بهترین نتیجه درمانی و عملکردی حاصل گردد.

اینستاگرام دکتر حسینعلی عبدالرزاقی

واتساپ دکتر حسینعلی عبدالرزاقی

طراحی سایت و سایت های پزشکی